Zonnige Kempen toont circulaire kantoren

Zonnige Kempen uit Westerlo heeft een aanbod aan sociale woningen in elf gemeenten in de driehoek Laakdal, Zandhoven en Heist-op-den-Berg en wordt beschouwd als pionier op het vlak van duurzame sociale huisvesting in België en Europa. Ze worden regelmatig gecontacteerd voor advies over het opschalen van duurzame bouwprojecten. Het is een relatief kleine sociale huisvestingsmaatschappij als je dit vergelijkt met andere huisvestingsmaatschappijen in Europa, want hier neemt sociale huisvesting een groter deel van de markt in dan in België. Als pionier waagde ze zich aan het circulair renoveren van hun kantoren.

Hoe zou je circulair bouwen omschrijven in je eigen woorden?

Anneleen: “Circulariteit is meer dan bouwen alleen, het is een manier van denken. Denk aan een materiaal of een grondstof, maar dit kan ook tijd en energie zijn. Denk dat je dit altijd wilt vasthouden, maar van het moment dat dit ontstaat of ontgonnen wordt, voeg je hier constant waarde aan toe of je zorgt dat je zijn waarde kan behouden.”

Is circulair bouwen meer dan alleen maar gebruikte materialen verwerken in je bouwproject?

Anneleen: “Zeker, het begint al bij het opmaken van het programma en bij de definitie van wat je wilt gaan doen. Elke ruimte of materiaal dat je niet moet creëren is zo al een besparing. Het gaat over meer dan bouwen alleen, het is echt een zienswijze en het gaat ook over het in vraag stellen hoe we leven en wonen. Denk maar aan alle experimentele en alternatieve woonvormen, het verschuiven van wonen, het verschuiven van gebruik, het verschuiven van individueel wonen naar collectief wonen.”

Hoe en wanneer is het idee ontstaan om de kantoren circulair te renoveren?

Anneleen: “Sinds de jaren negentig is Zonnige Kempen bezig met duurzaamheid en de eerste twintig jaar heeft dit voor ons gedraaid rond duurzame technieken. Allerlei technieken rond het collectief opwekken van verwarming, warm water ... Bijvoorbeeld wijkverwarming, groene energie en energie om op eigen terrein op te wekken. Tot 2010 lag hier de focus. Daarna zijn we een bredere visie rond duurzaamheid gaan ontwikkelen voor de algemene werking van Zonnige Kempen, projecten en andere domeinen, bijvoorbeeld een duurzaam financieel plan. Enkele jaren geleden zijn we gestart met de opstart van onze nieuwe kantoren en toen stelden we ons de vraag ‘hoe gaan we pionier blijven in dat duurzaam verhaal’. Want we hadden het gevoel dat ons plafond bereikt was met de wijkverwarmingen en de bouwnormen. Voor ons was wijkverwarming standaard geworden, de meest innovatieve technieken pasten we al standaard toe. Daarom hebben we besloten om in te stappen in het circulaire verhaal. In 2014 is het idee van de circulaire kantoren ontstaan, in 2016 zijn we beginnen bouwen, in 2018 kwam het interieur en in de zomer van 2019 trokken we erin.”

Waarom heeft Zonnige Kempen geopteerd voor een circulair bouwproces en niet voor een klassiek bouwproces?

Anneleen: “Ons bouwproces is niet volledig circulair, hier zaten we in een tussenfase. De ruwbouw was een klassieke overheidsopdracht omdat wij als andere overheden nog geen ervaring hebben met het circulair aanbesteden maar het interieur was een volledig circulair proces. Het is een combinatie van beiden omdat je op voorhand niet kan weten welke materialen voorhanden zijn op de tweedehandsmarkt of herbruikmarkt, op voorhand een perfecte beschrijving te geven van het proces of een lastenboek tot in detail uit te werken. We hebben gekozen voor een design and build opdracht waarbij we een resultaatsverbintenis hebben gevraagd. Dit betekent dat de opdracht was voor de inrichting van onze kantoren ‘bezorg ons werkplekken voor 25 medewerkers’ met een beetje toelichting wat wij hiervan verwachten en hoe de werkplekken kunnen gebruikt worden maar verder hebben we hier geen beschrijving aan toegevoegd. Het was een heel open verhaal en er was een maximumbudget afgesproken maar meer was er niet afgesproken.”

Wat waren de uitdagingen om het kantoor circulair te maken?

Anneleen: “De manier van samenwerken was een uitdaging en leerproces voor ons als opdrachtgever en voor de opdrachtnemer. We hebben samengewerkt met de firma Rotor uit Brussel voor onze kantoren. Het was een hele fijne samenwerking en we hebben veel bijgeleerd, al was dit wel met vallen en opstaan. Timing is moeilijk in het circulaire verhaal omdat de materialen niet altijd voorhanden zijn, beslissingen moeten soms op het moment zelf genomen worden, het budget omdat sommige materialen op een bepaald moment niet voorhanden zijn en dan moet je nieuwe materialen zoeken of plotseling is er een mooie vondst maar dit past dan niet in je budget en wat doe je hier dan mee. De focus op de constante communicatie in twee richtingen en samenwerken is heel belangrijk. Bij het begin van zo’n project weet je niet waar je gaat landen en onze werkplek ziet er heel anders uit dan we twee jaar geleden gedacht hadden. Je groeit als opdrachtgever en opdrachtnemer in het proces en dat is wel heel fijn.

Transport is wel een verbeterpunt. We hebben tegeltjes uit een dokterswoning uit Vorselaar gerecupereerd, deze tegels waren vuil omdat ze cementresten bevatten. Die tegeltjes zijn getransporteerd naar Brussel om ze te laten reinigen, nadien zijn ze vervoerd naar een magazijn in Grobbendonk, pas daarna werden ze naar Westerlo gebracht voor de plaatsing. Dan kun je wel zeggen dat je CO2-uitstoot wilt verminderen door de tegels te hergebruiken maar als je al dit transport bekijkt, is dit geen goede zaak. Daarom hebben we met Rotor bekeken of we een mobiele reinigingsunit kunnen ontwikkelen of laten ontwikkelen door een partner om de reiniging op de werf zelf uit te voeren. Zo vermijd je onnodig transport en CO2-uitstoot.”

Hoe stond de architect/bouwheer tegenover de circulaire kantoren?

Anneleen: “Het waren de architecten zelf die de circulariteit hebben onderstreept. Ik vind dat elke partner van het bouwteam overtuigd moet zijn van het circulaire verhaal. Anders wordt het moeilijk om iedereen steeds met de neuzen in dezelfde richting te krijgen. In deze samenwerking merkte ik wel dat het voor de architect wat moeilijker was omdat ze gewend zijn om het alleen voor het zeggen te hebben en we moesten samenwerken met een ontwerpbureau. Dit was een uitdaging. Zonnige Kempen heeft als bouwheer hier vaak de leiding in moeten nemen en de communicatie moeten stroomlijnen, dit vraagt wel wat energie. Maar ik denk dat iedereen op het eind van de rit wel veel heeft bijgeleerd over dit project. Onze ruwbouwaannemer was een traditionele aannemer, het was een hele uitdaging om met de gerecupereerde materialen om te gaan.”

Hoe hebben jullie het probleem aangepakt dat er niet genoeg materiaal voorhanden was om het gebouw circulair te renoveren? Was de architect hier tevreden of ontevreden over?

Anneleen: “We hebben op verschillende manieren naar materiaal gezocht. In een eerste fase zijn we gaan zoeken in onze eigen gebouwen, we hebben een heel patrimonium bij Zonnige Kempen. In een tweede fase ga je kijken in cascade, wat is er op de bouwmarkt via de eigen capaciteit bij Rotor of via de tweedehandsmarkt voorhanden. Als er geen materialen te vinden waren, zijn we zelf nieuwe materialen gaan ontwikkelen, maar dan circulaire. Zodat als het gebouw ooit ontmanteld wordt, het ergens anders terug opgebouwd kan worden.

Voor de architecten ging dit vrij vlot. Alles wat we konden recupereren was een plus, maar als er geen materiaal voorhanden was, kan je nieuwe materialen ontwikkelen en hier mee werken. In het gebouw zelf werden bio-ecologische materialen gebruikt. Als er geen circulaire materialen voorhanden was voor het interieur, vulde Rotor dit aan met nieuwe materialen, dit was duidelijk omschreven in de missie. Niemand had problemen met deze werkwijze, want deze was op voorhand bepaald.“

Zonnige Kempen moet als semioverheidsinstelling het goede voorbeeld geven. Maar dit is niet makkelijk omdat circulair bouwen nog in zijn kinderschoenen staat. Tegen welke dingen liepen jullie aan en hoe lossen jullie dit op?

Anneleen: “Het was een nieuwe manier van samenwerken en daardoor neem je wel enig risico. Bij ons zit het in ons DNA om te experimenteren dus voor ons is dat niet echt een punt. Maar ik kan me voorstellen dat het voor bedrijven die wat conservatiever zijn in hun aanpak, een aandachtspunt is. Het is een nieuwe manier van samenwerken en je moet veel vertrouwen kunnen geven aan de opdrachtnemer om dat tot een goed einde te brengen. We merkten als we zouden tussenkomen in het ontwerpproces, dat het niet zou bevorderen. Het is de boodschap om je opdrachtnemer los te laten en het tot een goed einde te brengen. Anderzijds zijn er voorschriften in de normering en garantievoorschriften die niet waargemaakt kunnen worden. Dus wij hebben bij enkele uitvoeringen die verantwoordelijkheid op ons moeten nemen omdat zowel de architect als de uitvoerder het te experimenteel vonden en er geen verantwoordelijkheid voor konden opnemen. Bijvoorbeeld de vloer: dit is gerecupereerde graniet en stonden eerst als wandbekleding bij een bankenkantoor in Brussel. De zware panelen hebben verschillende diktes waardoor ze moeilijk te plaatsen zijn. De plaatser en de producent van de lijm die gebruikt werd, vonden dit te nieuw en experimenteel en daarom heeft Zonnige Kempen de garantie op zich genomen.”

Wat zou je anders doen als je het circulaire bouwproces zou overdoen?

Anneleen: “Ik zou het niet anders doen. Het samenwerken was nieuw. Nu we die kennis hebben, zou het wel wat vlotter gaan en weten we waaraan we ons kunnen verwachten. Uit de budgetcontrole en het samenwerken hebben we veel bijgeleerd.”

Zou je het aanraden?

Anneleen: “Absoluut, ik denk dat we allemaal onze verantwoordelijkheid moeten opnemen in de klimaatcrisis. Het is zeker een aanrader en de kwaliteit van het eindresultaat van de materialen die al een bezieling hebben, geeft een meerwaarde om als gebruiker hierin te vertoeven. Onze keuken is gemaakt uit gerecupereerde materialen en het geeft een warm gevoel om in de omgeving van deze doorleefde materialen te kunnen eten.”

Wat vinden de medewerkers van Zonnige Kempen van het circulaire gebouw?

Anneleen: “Nu zijn ze zeer tevreden met het resultaat maar in het begin stonden ze er vrij sceptisch tegenover. Er heerst nog een gevoel bij mensen van hoe gaat het eruitzien, zijn dit tweederangs materialen. Toen de stoelen geleverd werden, hadden sommige medewerkers liever nieuwe stoelen gehad. We hebben loten gezocht van bij elkaar passende materialen en meubilair om rust uit te stralen. Bepaald meubilair werd opnieuw gestoffeerd. Op voorhand hadden we ook geen volledig uitgewerkte 3D-modellen."

Hoe zetten jullie het circulaire proces verder?

Anneleen: “De kantoren was het eerste grote circulaire experiment. Het was het eerste project waar we voor het circulaire verhaal gingen. Het uitgangspunt was lead by example, als wij in een volledige circulaire werkplek kunnen werken, kunnen wij dit ook van onze huurders verwachten. Het is moeilijk om deze verwachting te stellen als we zelf niet weten wat dat betekent. In een volgende fase zijn we bezig aan de circulaire renovatie van een project. In het Vinkenhof in Berlaar gaan we een groep woningen in een wijk circulair renoveren, we gaan er zoveel mogelijk materiaal uit ontmantelen en zullen de opdracht geven aan architecten en aannemers om die materialen in de volgende groep woningen terug te integreren. Het zou heel mooi zijn als we circulariteit kunnen doortrekken in het vervangen van keukens en badkamers of in verhuurde woningen. In de toekomst willen we meer rondleidingen geven in onze kantoren, momenteel gebeurt dit al kleinschalig.”

Tijdslijn

2014: ontstaan idee circulaire kantoren

2016: start bouw

2018: interieur kantoren

2019: verhuis naar circulaire kantoren in de zomer

Toekomst: grootschalige rondleidingen in de kantoren (nu gebeuren er kleine rondleidingen)